ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 16، شماره 12، اسفند 1402 ، شماره پی در پی 94

تحلیل محتوایی و سبکی نسخۀ خطی «بحر چهارم از بحرالعلوم» میرزا حسن زنوزی خویی

صفحه (133 - 151)
معصومه رحمانی‌فر ، نجیبه هنرور (نویسنده مسئول)، مجتبی صفر علیزاده
تاریخ دریافت مقاله : اسفند 1401
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : خرداد 1402

چکیده

زمینه و هدف: اجداد میرزا محمدحسن زنوزی خویی، از علما و فضلای عصر خود بودند که از زمان صفویه در زنوز و خوی سکونت داشته اند و نسخۀ بحرالعلوم در دورۀ قاجار شاهکار وزین اوست. هدف پژوهش در این مقاله، معرفی و بررسی تحلیل محتوایی و سبکی «بحر چهارم» این اثر ارزشمند میباشد؛ زیرا 23 تصحیح نسخ خطی و زنده کردن این متون از مهمترین و ریشه ایترین منابع تحقیق زبان و ادبیات فارسی است.

روش مطالعه: نظر به منحصربفرد و تک‌نسخه بودن، روش ما برای تصحیح نسخه، قیاسی بوده و بدلیل ناخوانا یا محو بودن کلمه، در صورت ضبط، واژه ای مناسبتر جایگزین شده است و ضبطهای مغلوط و نادرستِ نسخۀ مورد پژوهش، به یاری قراین موضوعی و زبانی و تاریخی و... با دیگر آثار به جامانده از نویسنده قیاس شده و در نهایت مناسبترین کلمه جایگزین گردیده است و مصحّح در این شیوه از قوۀ حدس و تشخیصی که در کار متن شناسی پرورده ساخته در محدودۀ ضوابط و رعایت قراین تاریخی و فرهنگی بهره گرفته است؛ علاوه بر این محتوای نسخه، اعم از عرفانی، سبکی و... به روش «تحلیل محتوا» مورد بررسی قرار گرفته است.

یافته ها: در این اثر، انتخاب نوع نگارش و تنوع آثار منظوم و منثور به دو زبان فارسی و عربی قابل توجه است؛ به این دلیل که آغاز نسخه به زبان عربی با کلامی از علاّمه مجلسی، دربارۀ شناخت عقل و معنای عقل بابی را به نام «بسط کلام لتوضیح مرام» پرداخته و در ادامه ماهیت عقل و ابواب آن را توضیح داده است؛ سپس با حکایتی فارسی از نوشیروان عادل ادامه داده و بعداً حکایتی عربی از امام صادق (ع) در مورد اعمال انسان در دنیا و آخرت آورده که با شعری از سعدی ادامه پیدا میکند و این روال در جای جای نسخه مشهود است که باعث بررسی سبک نگارش آن در سه سطح فکری، زبانی و ادبی شده است.

نتیجه گیری: زنوزی در این اثر به آیات، روایات و احادیث معتبر و اشعاری از شعرای بنام چون حافظ و سعدی و مقلّدانش استناد کرده که فهم مطلب را سهل نموده است. در پاره ای از موارد نیز حکایاتی آموزنده از گلستان و حکایاتی ساده و مسجع تحقق این امر را ممکن ساخته است. بدیع لفظی و معنوی از قبیل سجع، جناس، ایهام، تلمیح، تمثیل و در حوزۀ بیان تشبیه، استعاره، و کنایه از ویژگیهای این نسخه میباشد.

کلمات کلیدی
نسخۀ خطی بحر چهارم بحرالعلوم , تحلیل محتوا , سبک‌شناسی.

• قرآن کریم.
• آرین پور، یحیی، (۱۳۷۲)، از صبا تا نیما، ج ۱، تهران: زوار، ص ۴۶.
• اصغری هاشمی، محمدجواد. (1388)، شیوه نامۀ تصحیح متون راهنمای تحقیق و احیای متون خطی، قم: دلیل ما، ص ۳۴۶.
• بهار، محمد تقی، (۱۳۵۵)، سبک‎شناسی، ج ۳، تهران: امیرکبیر، صص ۳۴۷-۳۴۸.
• رفیعی، علی، (۱۳۷۰)، ریاض الجنّه، روضۀ چهارم، ج ۱، قم: مکتب آیت‌الله مرعشی، ص ۲۱.
• ریاحی، محمدامین، (۱۳۷۲)، تاریخ خوی، تهران: توس، ص ۲۵.
• زنوزی خویی، میرزا حسن عبدالرسول، (۱۲۰۸ ه.ق)، نسخۀ بحرالعلوم، ج ۲، قم: کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی.
• سبحانی، توفیق، (۱۳۸۱)، تاریخ ادبیات ایران، تهران: نشر دانشگاه پیام نور، ص ۲۹.
• ستوده، غلامرضا، (۱۳۸۰)، مرجع‎شناسی و روش تحقیق در ادبیات فارسی، تهران: سمت، ص ۴۳۲۱.
• سمیعی گیلانی، احمد، (۱۳۷۳)، نکته هایی در باب تصحیح متون، ج ۴، تهران: دانش، ص ۴.
• سیدیونسی، میر ودود، (۱۳۹۳)، فهرست نسخه های خطی کتابخانۀ مرکزی تبریز، ج ۱، تبریز: ستوده، ص ۱۰۵.
• صفری آق قلعه، علی، (۱۳۹۰)، نسخه شناخت، تهران: میراث مکتوب، ص ۱۲۳.
• فدائی، غلامرضا، (۱۳۸۷)، آشنایی با نسخ خطی و آثار کمیاب، تهران: سمت، ص ۶۲.
• گل‌محمدی، حسن، (۱۳۷۰)، دیوان کامل فتحعلی شاه قاجار، ص ۲۵، تهران: اطلس، ص ۲۵.
• وفادار مرادی، محمد، (1379)، مقدمه ای بر اصول و قواعد فهرست‌نگاری در کتب خطی، تهران: کتابخانۀ موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، دبیرخانۀ سمینار نسخه های خطی، ص ۴۹.